Fundusze Europejskie
dla Śląskiego 2021-2027

Zaangażowanie mieszkańców, czyli partycypacja obywatelska

Partycypacja obywatelska prowadzi do lepszego i bardziej demokratycznego procesu kształtowania polityki, który staje się bardziej przejrzysty, inkluzywny i odpowiedzialny. Zwiększa zaufanie publiczne do instytucji, dając obywatelom poczucie sprawczości i wpływ na podejmowane decyzje publiczne. Procesy partycypacyjne, uwzględniając i wykorzystując doświadczenie i wiedzę mieszkańców, pomagają instytucjom publicznym realizować skrojone na miarę potrzeb inicjatywy i prowadzą do realizacji efektywniejszych przedsięwzięć. Obywatele i społeczeństwo obywatelskie mają kluczowe znaczenie również dla zapewnienia dobrego zarządzania i odgrywają ważną rolę w kształtowaniu polityki Unii Europejskiej. Patrząc w szczególności na politykę spójności, zaangażowanie mieszkańców i odpowiednich organizacji społeczeństwa obywatelskiego w procesy decyzyjne wnoszą wartość dodaną do wdrażania programów realizowanych w regionach europejskich. Instytucje zarządzające (IZ) i beneficjenci programów na lata 2021-2027 mają do odegrania strategiczną rolę w tym zakresie jako inicjatorzy i liderzy.

DG REGIO i OECD wspierają województwo śląskie w rozwoju partycypacji obywatelskiej

Skuteczne i efektywne wdrażanie działań wymaga zaangażowania podmiotów szczebla regionalnego i lokalnego oraz partnerów społecznych i przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego. W obecnym okresie programowania uczestnictwo partnerów stanowi jeden z bardziej dostrzegalnych aspektów zastosowania zasady partnerstwa. Zasada ta stanowi podstawę wdrażania europejskiej polityki spójności.

Dla zwiększenia udziału mieszkańców regionu w realizację projektów infrastrukturalnych finansowanych ze środków programu FE SL 2021-2027 Województwo Śląskie rozpoczęło współpracę z Dyrekcją Generalną ds. Polityki Regionalnej i Miejskiej (DG REGIO) oraz Organizacją Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD).

Pilotaż dotyczący włączenia mieszkańców w realizację projektów infrastrukturalnych

Mając na uwadze, że partnerstwo jest decydującym czynnikiem w zapewnieniu skuteczności polityki spójności oraz że udział obywateli może poprawić realizację i jakość inwestycji, a także większą przejrzystość, rozliczalność i włączenie społeczne w proces wdrażania, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego podjął współpracę w ramach inicjatywy dotyczącej innowacyjnego wdrażania zasady partnerstwa w polityce spójności. Niniejsza inicjatywa, skierowana do władz publicznych i organizacji społeczeństwa obywatelskiego, jest kontynuacją rozpoczętych w 2020 r. przez DG REGIO prac związanych z testowaniem i instytucjonalizację innowacyjnych praktyk partycypacji obywatelskiej w zarządzaniu i wdrażaniu funduszy UE na rzecz polityki spójności. Owocem tych działań jest realizacja projektów pilotażowych skupiających się na wdrażaniu procesów partycypacyjnych, głównie w kontekście celu polityki "Europa bliżej obywateli" na poziomie lokalnym.

Uczestniczącym w pilotażu władzom publicznym i organizacjom społeczeństwa obywatelskiego zagwarantowano wsparcie ekspertów OECD dla ich wspólnej propozycji wdrożenia w innowacyjny sposób zasady partnerstwa w kontekście projektowania, wdrażania i/lub monitorowania na poziomie programu, strategii i/lub inwestycji w ramach programów finansowanych na lata 2021-2027.

Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego (Departament Rozwoju i Transformacji Regionu) rozpoczął realizację projektu pilotażowego obejmującego włączenie obywateli w proces realizacji przedsięwzięć infrastrukturalnych finansowanych ze środków europejskich w ramach FE SL 2021-2027 (EFRR/FST). Projekt ten skierowany jest do jednostek samorządu terytorialnego województwa śląskiego, które są zainteresowane włączaniem swoich mieszkańców w monitoring przedsięwzięć infrastrukturalnych. Realizacja projektu, wspieranego doradztwem ekspertów OECD w zakresie budowania środowiska sprzyjającemu wdrażaniu procesów partycypacyjnych, rozpoczęła się w październiku 2024 r. i potrwa do maja 2025 r.  

Dobre praktyki: warsztaty w Bolonii

W dniach 26-27 listopada 2024 r. w Bolonii (Włochy) przedstawiciele Departamentu Rozwoju i Transformacji Regionu uczestniczyli w warsztatach promujących udział obywateli w zarządzaniu polityką spójności UE. Wydarzenie to było organizowane przez DG REGIO oraz OECD.

Dzięki warsztatom TAIEX-REGIO Peer2Peer Multi-country uczestnicy pochodzący z różnych państw członkowskich (Hiszpania, Polska, Włochy, Belgia, Słowacja, Rumunia i Francja) mieli okazję spotkać się i podzielić swoimi spostrzeżeniami, doświadczeniami i wyzwaniami związanymi z angażowaniem obywateli w realizację polityki spójności UE.

Pierwszego dnia dyskutowano na następujące tematy:

1.  Kształtowanie przyszłości poprzez zaangażowanie obywateli w planowanie średnio- i długoterminowych polityk i celów. W dyskusji wzięli udział prelegenci z:
   • regionu Kantabrii (Hiszpania), prezentując działalność komitetu obywatelskiego wspierającego zatrudnienie;
   • Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii oraz Centrum Unijnych Projektów Transportowych (Polska), prezentując proces deliberacyjny obejmujący transport publiczny;
   • regionu Ramnicu Valcea  (Rumunia), prezentując jury obywatelskie ds. mobilności miejskiej;
   • regionu Emilia Romagna (Włochy), prezentując zaangażowanie studentów w celu kształtowania lokalnych ośrodków innowacji.
     
     
2. Angażowanie obywateli i interesariuszy w definiowanie i wdrażanie projektów, w tym strategii terytorialnych. W dyskusji wzięli udział prelegenci z:
   • Brukseli (Belgia), przedstawiając metody partycypacyjne dla zintegrowanych strategii terytorialnych;
   • Bańskiej Bystrzycy (Słowacja), prezentując Ideathon na temat zintegrowanych strategii terytorialnych;
   • Południowej Muntenii (Rumunia), prezentując osiągnięcia lokalnego dialogu na rzez na zintegrowanych strategii terytorialnych.
     
     
3. Angażowanie społeczeństwa w kształtowanie alokacji zasobów finansowych i monitorowanie ich wykorzystania. W dyskusji wzięli udział prelegenci z:
   • Normandii (Francja), prezentując zgromadzenie obywatelskie poświęcone kulturze;
   • Katalonii (Hiszpania), prezentując zaangażowanie obywateli i interesariuszy w planowanie budżetu;
   • Lacjum (Włochy), prezentując monitoring obywatelski dotyczący wdrażania strategii terytorialnych;
   • Województwa Śląskiego (Polska), prezentując założenia zaangażowania mieszkańców w monitoring projektów infrastrukturalnych.

Podczas warsztatów przedstawiciele państw członkowskich wymienili się doświadczeniami z wdrażania partycypacyjnych procesów deliberacyjnych wraz z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego w kontekście inwestycji finansowanych przez UE. Zostały przestawione rozwiązania w zakresie mapowania kierunków wspierających władze publiczne w ich wysiłkach na rzecz zaangażowania obywateli. Dodatkowo zaprezentowano doświadczenia w dziedzinie partycypacji obejmującej wszystkie szczeble zarządzania w regionie Emilia-Romania.

Drugiego dnia dyskutowano na temat potencjału uczestnictwa obywateli na różnych poziomach sprawowania rządów. W dyskusji wzięli udział prelegenci z regionu Emilia Romania (Włochy), sekretariatu Generalnego Rządu Rumunii oraz Komisji Europejskiej: Wspólnego Centrum Badawczego - Centrum Kompetencji w zakresie Demokracji Partycypacyjnej i Deliberatywnej oraz DG REGIO.

Warsztaty zakończyła prezentacja na temat wykorzystania sztucznej inteligencji jako narzędzia otwierającego nowe możliwości wspierania władz publicznych w projektowaniu i wdrażaniu procesów partycypacyjnych i deliberacyjnych.

Warsztaty w Katowicach

W dniach 4-5 grudnia 2024 r. województwo śląskie gościło przedstawicieli (OECD). Wizyta ta związana była z kontynuacją działań w ramach projektu dot. innowacyjnego włączenia partycypacji obywatelskiej w przedsięwzięciach infrastrukturalnych finansowanych ze środków FE SL 2021-2027 (EFRR/FST). To przedsięwzięcie jest jednym z 10 projektów pilotażowych realizowanych w 7 krajach europejskich. Uczestnictwo w nim oferuje wyjątkową okazję do eksperymentowania przy wsparciu ekspertów OECD zgodnie z priorytetami UE poprzez:

• podnoszenie świadomości i wiedzy na temat uczestnictwa obywateli w instytucjach publicznych i społeczeństwie obywatelskim;
• promowanie wymiany wiedzy i międzyinstytucjonalnego uczenia się w całej UE;
• budowanie zdolności do przyszłego procesu partycypacyjnego wykraczającego poza politykę spójności.

Partycypacyjne monitorowanie projektów infrastrukturalnych dla gmin będących beneficjentami programu FE SL 2021-2027

Pierwszego dnia przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego z regionu uczestniczyli w warsztatach „od teorii do praktyki”, na których zmierzyli się z codziennymi wyzwaniami w zakresie partycypacji. Poprzez swobodne zgłaszanie pomysłów i wymianę poglądów uczestnicy identyfikowali bariery, które napotykają podczas wdrażania procesów uczestnictwa obywateli i interesariuszy w swojej gminie. Były to m.in.: brak zasobów finansowych, obciążenia administracyjne, brak umiejętności oraz kwalifikacji, brak czasu na przeprowadzenie działań partycypacyjnych, brak zainteresowania obywateli, brak kompetentnych partnerów społecznych/organizacji społeczeństwa obywatelskiego oraz skomplikowane procedury prawne uniemożliwiające stronie publicznej, a także mieszkańcom aktywne zaangażowanie. Ponadto dyskutowano na temat możliwości wprowadzenia instrumentów o charakterze obligatoryjnym sprzyjającym aktywnemu włączeniu obywateli w procesy tworzenia polityk w gminach, postrzeganych jako pewne minimalne standardy. Uzupełnieniem do tego mogło by być stworzenie gamy możliwych instrumentów fakultatywnych, które mogą służyć wdrażaniu każdego z etapów partycypacji w cykl życia projektu infrastrukturalnego (informowanie, konsultowanie i współtworzenie).

Drugiego dnia eksperci przedstawili założenia całego przedsięwzięcia OECD-DG REGIO dotyczące: podnoszenia świadomości i wiedzy na temat uczestnictwa obywateli w instytucjach publicznych i społeczeństwie obywatelskim, promowania lepszego zrozumienia funduszy spójności UE wśród obywateli i lokalnych interesariuszy oraz budowania potencjału dla przyszłych procesów partycypacyjnych wykraczających poza politykę spójności. Dyskutowano także nt. lokalnych praktyk w zakresie partycypacji i projektów infrastrukturalnych podejmowanych przez Górnośląsko-Zagłębiowską Metropolię, która prowadzi intensywny dialog z mieszkańcami ukierunkowany na poprawę funkcjonowania transportu zbiorowego.

Dodatkowo zaprezentowano wyniki ankiety dotyczącej partycypacji obywatelskiej w przestrzeni publicznej w regionie, która zobrazowała rolę aktywności i udziału (zaangażowania) obywateli w problemach wspólnot lokalnych. Jednostki samorządu terytorialnego podkreśliły, że dostrzegają rosnące znaczenie wspólnot i samoorganizowania się obywateli jako instrumentu zarządzania, który może skutecznie zwiększyć jakość świadczonych usług publicznych. Zostały wskazane bariery i ograniczenia dotyczące wewnętrznych systemów funkcjonowania i zarządzania w tych jednostkach, a także problemy związane z wspieraniem i propagowaniem uczestnictwa różnych grup społecznych w życiu publicznym (np. osób młodych, seniorów). Koniecznym okazuje się przedefiniowanie roli i funkcji lokalnego samorządu tak, by móc wypracowywać standardy partnerskiej i międzysektorowej współpracy na rzecz realizacji zadań publicznych. Ważnym, wskazywanym przez gminy, aspektem jest też formalna i nieformalna edukacja, która opiera się na równym dostępie do informacji i możliwości pozyskania umiejętności i kompetencji do udziału w sprawach publicznych.

Wyzwania w zarządzaniu publicznym

W całej UE rośnie tempo uczestnictwa, które przekłada się na kształtowanie polityki na różnych szczeblach rządowych. Partycypacja obywatelska nie tylko sprzyja rozwojowi demokracji, ale przede wszystkim prowadzi do lepszych decyzji odpowiadających potrzebom lokalnych społeczności oraz wpływa na wzrost zaufania do władzy publicznej. Wspierany przez OECD projekt pilotażowy prowadzony przez nasz region jest okazją do wyprzedzenia konkurencji i wzmocnienia gotowości na wszystkie związane z tym nadchodzące wymogi UE.