Fundusze Europejskie
dla Śląskiego 2021-2027

Pamiętam ten dzień – 1 maja 2004 r. Byłem na Grand-Place w Brukseli, gdzie w międzynarodowym gronie świętowaliśmy przystąpienie do Unii Europejskiej dziesięciu państw, w tym Polski. To był historyczny moment, ale raczej nie wiedzieliśmy co to konkretnie oznacza dla miejsc, w których żyjemy.

Miałem już za sobą pierwsze wizyty studyjne w belgijskiej Walonii, jednej z kolebek rewolucji przemysłowej, a zarazem regionie partnerskim Województwa Śląskiego. Moja przygoda z dziedzictwem przemysłowym właśnie się zaczynała. Zagraniczne przykłady ponownego wykorzystania industrialnych zabytków imponowały, podczas gdy w naszym regionie zmagaliśmy się z konsekwencjami deindustrializacji. W wielu gminach zlokalizowane były liczne historyczne przemysłowe budynki, czasami całe, integralne struktury. Niektóre nadal jeszcze funkcjonowały jako zakłady pracy. Część była fenomenalnym świadectwem czasu i epoki w jakiej powstawały. Jednak całe lata 90. XX w. burzono bez opamiętania. Pozostałości po wielkiej cywilizacji technicznej, która niegdyś była siłą regionu zostały uznane za przeszkody w rozwoju. W województwie śląskim, jak w innych regionach Europy w procesie transformacji regułą była niedostateczna dbałość o spuściznę przemysłową. Brak szacunku i zrozumienia dla tego dziedzictwa w bardzo wielu przypadkach doprowadził do nieodwracalnych strat. Na początku lat 2000. tylko niewielka grupa ludzi – pasjonatów, historyków, regionalistów, konserwatorów zabytków, muzealników i architektów – wierzyła w wartość dziedzictwa przemysłowego. Jeszcze mniejsza liczba decydentów dostrzegała w industrialnych zabytkach szansę na zmianę i odrodzenie. W wielu gminach próbowano budować lepszą przyszłość bez wykorzystania jakichkolwiek materialnych symboli starego przemysłu. Skoro obiekt nie pełnił już pierwotnej funkcji to nadawał się tylko do rozbiórki. W pojedynczych przypadkach odwoływano się do tego co w przestrzeni wykreowała i pozostawiła rewolucja przemysłowa. Były to jednak zazwyczaj przedsięwzięcia prywatne jak np. zlokalizowane w Katowicach Browar braci Mokrskich czy Galeria Szyb Wilson, których rewaloryzacja początkowo finansowała była wyłącznie ze środków własnych prywatnego inwestora. Zwykle jednak wystarczającą okolicznościową dekoracją była orkiestra dęta i górnik w mundurze. Nowe było lepsze. Stare należało do świata, który się skończył. Jednak powoli rozpoczynała się zmiana, której skali nikt się chyba nie spodziewał.

Dużym debiutanckim przedsięwzięciem rewitalizacyjny wykorzystujący środki unijne był projekt Nowe Gliwice zakładający przekształcanie części naziemnej kompleksu obiektów górniczych po b. KWK Gliwice w Centrum Edukacji i Biznesu. Kopalnia ta zakończyła działalność w 1999 r. Jej rewitalizację przeprowadzono w latach 2005-2009. Ponad 9,5 mln EUR na ten cel pochodziło jeszcze z przedakcesyjnego Programu PHARE 2003 Spójność Społeczno–Gospodarcza, a ok. 14,7 mln EUR wydatkowano z budżetu miasta Gliwice. W pierwszej perspektywie finansowej UE z lat 2004-2006 trudno znaleźć w regionie inne przykłady waloryzacji zabytków przemysłu warte wskazania. W kolejnych dwóch perspektywach – lata 2007-2013 i 2014-2020 – przypadków skutecznego pozyskania środków pochodzących z funduszy unijnych na rewitalizację jest już bardzo wiele. Dla uwidocznienia skali zmiany warto je wymienić, wskazując przy tym zarówno te mniejszej, jak i większe, inwestycje podmiotów publicznych oraz prywatnych. W Bielsku-Białej zrewitalizowano kompleks budynków byłej fabryki sukna z przeznaczeniem na cele społeczne. W Będzinie Grodźcu nowe funkcje nadano nitowanej wieży ciśnień. W Bytomiu dzięki przebudowie 3 obiektów mostowych reaktywowano Górnośląską Kolej Wąskotorową, a w ramach rewitalizacji terenów po b. KWK Rozbark powstały zarówno obiekty kultury, jak i unikatowe w skali kraju centrum sportów wspinaczkowych i siłowych, zrewitalizowano też zabytkowe osiedle Kolonia Zgorzelec. W Cieszynie modernizacji poddano Muzeum Drukarstwa. W Chorzowie nowe funkcje otrzymały zabytkowa wieża wyciągowa szybu Prezydent, teren wokół i Kompleks Sztygarka. Rewitalizacji poddano też zespołów akwenów przemysłowych Amelung, a w zabytkowej hali hutniczej elektrowni utworzono Muzeum Hutnictwa. W Czeladzi na terenie b. KWK Saturn utworzono Galerię Sztuki Elektrownia i wielofunkcyjne Postindustrialne Centrum Dziedzictwa Górnictwa Węglowego w Zagłębiu. W Czerwionce-Leszczynach zrewitalizowano zabytkowe osiedle patronackie kopalni Dębieńsko. W Dąbrowie Górniczej rozpoczęto prace przy projekcie Fabryka Pełna Życia, zmierzającym do przekształcenia b. fabryki obrabiarek Defum w nowe centrum miasta. W Jastrzębiu Zdroju w pokopalnianym obiekcie utworzono Instytut Dziedzictwa i Dialogu – Łaźnia Moszczenica. Na osiedlu robotniczym Nikiszowiec zaadaptowano na potrzeby Muzeum Historii Katowic budynek b. magla. Na terenie b. KWK Katowice powstała dzisiaj już ikoniczna, nowa siedziba Muzeum Śląskiego. Zaadaptowano budynki Fabryki Porcelany i zagospodarowano ich otoczenie na Park Przemysłowo-Technologiczny Porcelana Śląska Park w Katowicach. Funduszami unijnymi wsparta była również rewitalizacja Starego Dworca. W Kochanowicach zrewaloryzowano zabytkowe zabudowania gorzelni. W Pyskowicach dworzec kolejowy zaadaptowano na potrzeby Stacji Kultury, zaś w Rudzie Śląskiej – Chebzie zabytkowy budynek dworca kolejowego stał się Stacją Biblioteka, zachowując przy tym swoje pierwotne funkcje. Również Rudzie Śląskiej modernizacji i renowacji poddano budynek kolonii robotniczej Ficinus oraz budynki zabytkowego osiedla kolonii robotniczej Kaufhaus. Ponadto zrewitalizowano też hałdę po hucie cynku, jak i przeprowadzono rekultywację i remediację terenów d. koksowni Orzegów. W Rudach gmina Kuźnia Raciborska zmodernizowała Zabytkową Stację Kolejki Wąskotorowej. W Rybniku Niewiadom zagospodarowano znaczną część pogórniczych budynków, które tworzą dzisiaj kompleks Zabytkowej Kopalni Ignacy. Z kolei na terenie dzielnicy Paruszowiec-Piaski przebudowano zdegradowaną halę narzędziowni b. Huty Silesia na cele działalności gospodarczej. W Sosnowcu zaadaptowano budynek nadszybia wraz z wieżą szybową Anna b. KWK Sosnowiec jako centrum wspinaczkowo-rekreacyjne. W Świętochłowicach przeprowadzono rewitalizację i adaptację zabytkowych wież wyciągowych d. KWK Polska. Dzięki środkom z UE możliwa była również modernizacja bazy okołoturystycznej Zabytkowej Kopalni Srebra w Tarnowskich Górach, jak i zachowanie fragmentu Sztolni Fryderyk. Bez przeprowadzonego zabezpieczenia górotworu i remontu kanałów odprowadzających wodę nie byłby możliwy wpis tarnogórskiego Dobra na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Z kolei w Tychach rewitalizacji poddano budynki Browaru Obywatelskiego, tworząc tam m.in. Centrum Nieelitarnej Sztuki Multimedialnej – Stara Warzelnia. W Ujsołach zagospodarowano do celów turystycznych i rekreacyjnych teren kamieniołomu w Glince. W Zabrzu rewitalizacja, przebudowa i adaptacja aż 30 naziemnych obiektów pogórniczych, jak i zespołu podziemnych wyrobisk (obecnie to 10 km podziemnych tras turystycznych) przyniosły efekt w postaci największego tego typu muzeum w całej Europie. Znakomitym przykładem z tego miasta jest także adaptacja kompleksu zabudowań Zabytkowego Zespołu Szybu Maciej. W Żarkach w odrestaurowanym Starym Młynie utworzono Muzeum Dawnych Rzemiosł, zaś w Żorach rewitalizacji poddano obiekty i przestrzenie dworca PKP i dawnego Młyna Elektrycznego.

Wymienione projekty to nie koniec procesu przekształceń. Sporo jeszcze przed nami. Ostatnie tygodnie przyniosły wiele bardzo dobrych wiadomości dla dziedzictwa przemysłowego w województwie śląskim. Wiemy już, że w obecnej unijnej perspektywie finansowej na lata 2021-2027 dofinansowane zostaną kolejne projekty, z których część była długo wyczekiwana. Muzeum Śląskie dysponuje już budżetem na adaptację pokopalnianych obiektów zlokalizowanych w północnej części kompleksu. Obiekty i teren po KWK Wieczorek na Nikiszowcu w Katowicach przejdą rewitalizację w celu utworzenia tam Dzielnicy Nowych Technologii – Katowicki Hub Gamingowo-Technologiczny. Kolejne środki unijne przyznano Fabryce Pełnej Życia w Dąbrowie Górniczej. Rewitalizację przejdzie też jedyny w regionie, zabytkowy Wielki Piec Huty „Pokój” w Rudzie Śląskiej – Nowy Bytom. Trzy projekty z zakresu rewitalizacji i rekultywacji realizowane będą w Jaworznie. W Pszowie nowe funkcje otrzymają budynki i tereny po KWK Anna, zaś w Żorach tereny zdegradowanego obszaru górniczej linii kolejowej wykorzystane zostaną pod budowę nowego obiektu. W Będzinie zrewitalizowana ma być monumentalna Cementownia Grodziec. W Bytomiu, w którym skarby śląskiego dziedzictwa przemysłowego przez lata czekały na lepsze czasy również nastąpił przełom. W ramach rewitalizacji zespołu zabudowy Elektrociepłowni Szombierki zainicjowane mają być prace wsparte środkami z UE na utworzenie ogólnodostępnej infrastruktury sportowo-rekreacyjnej. Nowe życie nadane ma być również zdegradowanemu terenowi b. KWK Szombierki – zagospodarowany zostanie zabytkowy Szyb Krystyna, w którym utworzony będzie wielofunkcyjny obiekt usługowy, zaś na terenie pokopalnianym rozbudowane ma zostać istniejące pole golfowe.

Przypuszczalnie jest to najlepszy czas dla zasobów dziedzictwa przemysłowego w województw śląskim od 1989 r. Nie byłoby jednak tej przełomowej reorientacji – od odrzucenia po afirmację – bez członkostwa Polski w Unii Europejskiej, wspólnych wartości, które za tym stoją i codziennej pracy tysięcy osób, którzy w tę wielką zmianę uwierzyli i czynią ją możliwą.

dr Adam Hajduga – Wiceprezydent Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego – ERIH.
Współtwórca Szlaku Zabytków Techniki województwa śląskiego i jego święta – INDUSTRIADY.
Zastępca dyrektora Muzeum Hutnictwa w Chorzowie.

Uczestnik konferencji "Nowy Europejski Bauhaus", 21 listopada 2024 r., Międzynarodowe Centrum Kongresowe, Katowice.