Fundusze Europejskie
dla Śląskiego 2021-2027

We wrześniu 2020 roku głównym tematem, jeśli na całym świecie to w dużej jego części, a na pewno w Europie była pandemia Covid. Wydawało się wtedy, iż przez długie lata pozostanie ona i jej skutki - przede wszystkim społeczne i gospodarcze - głównym punktem odniesienia i najpoważniejszym wyzwaniem. Wśród odpowiedzi na ówczesną sytuację, w orędziu o stanie Unii Przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen zapowiedziała stworzenie Nowego Europejskiego Bauhausu, mającego sprawić aby projekt zmian związanych z renowacją i wprowadzaniem gospodarki obiektu zamkniętego, oprócz aspektów gospodarczych i środowiskowych, nabrał także charakteru kulturowego.   

Nowy Europejski Bauhaus zainaugurowano kilka miesięcy później pod hasłem "Beautiful – Sustainable – Together" (Pięknie – w równowadze – razem). W toku rozwoju inicjatywy, w efekcie różnorakich konsultacji reprezentowana przez słowo „pięknie” estetyka została zastąpiona jakością doświadczania. Określenie „w równowadze” reprezentuje środowiskowe aspekty rozwoju zrównoważonego z naciskiem na adaptację do nowych potrzeb, gospodarkę obiegu zamkniętego i odzyskiwanie zasobów, a także na przywracanie związków z naturą. Działaniem idącym w tym kierunku jest planowane wzbogacenie roślinności na terenie Muzeum Śląskiego. Określenie „razem” odnosi się do włączania różnych grup społecznych, tak by nikt nie był dyskryminowany. Przykładem realizacji tej wartości w województwie śląskim są działania fundacji Rzecz Społeczna, która prowadzi na przykład program wzmacniający sprawczość kobiet na terenach wiejskich, czy działania na rzecz wypracowywania przyszłości ze społecznościami miejsc gdzie likwidowane są kopalnie. Oba wymienione przykłady i wiele działań realizujących idee Nowego Europejskiego Bauhausu nie ma z nim związku instytucjonalnego. To nie przypadek, bowiem NEB nie tworzy zupełnie nowych wartości, ale wspiera idee, które już wcześniej były rozwijane. Dowodem na to są nagrody Nowego Europejskiego Bauhausu przyznawane już od pierwszego roku jego funkcjonowania, także za inicjatywy już zrealizowane. Wśród finalistek nagród w 2023 roku było powstałe 16 lat wcześniej w Cieszynie stowarzyszenie Serfenta działające na rzecz rozwoju rzemiosła plecionkarskiego.

Wartości Nowego Europejskiego Bauhausu najczytelniej w sposób pogłębiony są przedstawione w opracowaniu NEB Compass, które prezentuje także zasady działania zgodne z NEB, które zebrane są w trzy grupy: partycypacyjne działanie (konsultowanie, współtworzenie i współzarządzanie), działanie na różnych szczeblach (od lokalnego po globalny) i łączenie różnych dziedzin (od wykorzystywania różnych dyscyplin, aż po ich integrację).

Nowy Europejski Bauhaus obsługiwany jest przez zespół działający w Zintegrowanym Centrum Badawczym (Joint Research Center) przy Komisji Europejskiej, który koordynuje związane z nim projekty i działania. Nowy Europejski Bauhaus jest jednak także przedstawiany jako oddolny ruch społeczny. W tym aspekcie opiera się on przede wszystkim na sieci oficjalnych partnerek, którymi są fundacje, stowarzyszenia, a także instytucje o profilu edukacyjnym, kulturalnym i społecznym. Z województwa śląskiego oficjalną partnerką NEB od 2022 roku jest Fundacja Lab 60+ zajmująca się rozwijaniem rozwiązań będących odpowiedzią na starzenie się społeczeństwa, a od listopada 2024 roku także Fundacja Zielone Konie, która działa na rzecz edukacji i budowania publicznej świadomości o otaczającej nas zaprojektowanej przestrzeni, oraz znaczeniu i odpowiedzialności zawodów: architekta, projektanta, urbanisty, oraz decydentów: inwestorów i polityków. Wśród partnerek z innych regionów Polski i innych krajów są między innymi uczelnie, bądź ich wydziały, stowarzyszenia zawodowe, muzea, czy galerie, a także stowarzyszenia i instytucje zajmujące się różnymi dziedzinami życia. Z możliwości uzyskania statusu oficjalnych przyjaciółek wyłączono firmy i inne jednostki komercyjne, a także władze publiczne. Później dla firm, gmin, powiatów czy regionów stworzono możliwość zostania przyjaciółkami Nowego Europejskiego Bauhausu.

Wśród rozwiązań służących włączaniu w Nowy Europejski Bauhaus tworzonej wokół niego społeczności są NEB Laby – grupy zadaniowe realizujące projekty skupione wokół określonego rodzaju działań, festiwale Nowego Europejskiego Bauhausu – dotychczas odbyły się dwie edycje (w 2022 i 2024 roku), a także różnego rodzaju warsztaty, spotkania i konferencje organizowane zarówno z inicjatywy Komisji Europejskiej, poszczególnych partnerek, przyjaciółek, jak i różnych innych instytucji bądź organizacji. 21 listopada 2024 roku odbyła się w Katowicach konferencja „Nowy Europejski Bauhaus –  czyli jak bardzo estetyczna, ekologiczna i partycypacyjna może być sprawiedliwa transformacja?” zorganizowana przez Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego. Gdyby województwo śląskie było przyjaciółką Nowego Europejskiego Bauhausu konferencja ta byłaby modelowym elementem wypełniania tej roli.

Wdrażaniu idei Nowego Europejskiego Bauhausu służą także specjalne programy dotyczące określonych dziedzin. W 2022 roku wybrano sześć projektów pilotażowych z których każdy został wsparty kwotą 5 milionów euro. Wśród programów zrealizowanych w kolejnych latach były „Wsparcie lokalnych inicjatyw Nowego Europejskiego Bauhausu” (20 projektów otrzymało do 75 godzin wsparcia eksperckiego każdy), „Obywatelskie współtworzenie przestrzeni publicznych” (7 projektów finansowanych do 100% i do 45 tysięcy euro każdy) czy „Akcje zaangażowania obywatelskiego” (11 projektów finansowanych do 100% i do 15 tysięcy euro każdy).

W 2024 roku przeprowadzono konsultacje społeczne poprzedzające uruchomienie instrumentu finansowego NEB (NEB Facility) wspierającego przekształcanie i rewitalizację europejskich przestrzeni lokalnych (wsi, osad, oraz miejskich dzielnic i osiedli) w kierunku zrównoważonego rozwoju i integracji różnych grup społecznych. Ma on składać się z dwóch części. Dla badawczo-innowacyjnej (R&I component) przewidziano na lata 2025-2027 finansowanie po około 120 milionów rocznie z programu Horizon Europe. Środki te mają posłużyć na wypracowywanie rozwiązań pozwalających na łączenie zielonej transformacji, integracji społecznej i demokracji lokalnej, podejście do środowiska zbudowanego w sposób zgodny z zasadami gospodarki obiegu zamkniętego i odzyskiwania, a także innowacyjne finansowanie i nowe modele biznesowe dla transformacji przestrzeni lokalnych.

Dla części wdrożeniowej (Roll-out component) wyrażona została nadzieja na osiągnięcie tego samego poziomu finansowania, ale środki tylko w części mają pochodzić z funduszy unijnych. Zakładane jest jej współfinansowanie z funduszy poszczególnych państw, a także niepublicznych. Mają one zostać przeznaczone na wsparcie techniczne lokalnych władz, renowację i przekształcenie budynków, wprowadzanie wypracowanych rozwiązań na rynek, zwiększanie skali zastosowania dobrych rozwiązań, rozwój potencjału małych i średnich przedsiębiorstw, oraz rozwijanie kompetencji i umiejętności.

Koniem trojańskim sprawiającym, iż znaczenie Nowego Europejskiego Bauhausu jest dużo większe, niż wskazywałyby na to bezpośrednie powiązane z nim działania i finansowanie, jest  zasada, iż wszystkie przedsięwzięcia dofinansowywane ze środków Unii Europejskiej w perspektywie 2021-2027 muszą być zgodne z zasadami Nowego Europejskiego Bauhausu, a programy w ramach, których rozdzielane są środki muszą zawierać sprawdzające to kryteria. Przy tym ich określenia jest zadaniem instytucji zawiadujących poszczególnymi programami – na przykład urzędów marszałkowskich czy ministerstw. Komisja Europejska jedynie zatwierdza przyjęte kryteria.

Hubert Trammer – architekt, nauczyciel, publicysta, od marca 2021 roku do listopada 2024 roku uczestnik Okrągłego Stołu Nowego Europejskiego Bauhausu – działającej społecznie przy Komisji Europejskiej grupy doradczej złożonej z osiemnastu, a następnie dziewiętnastu osób z różnych krajów Europy, Azji i Afryki.

Uczestnik konferencji "Nowy Europejski Bauhaus", 21 listopada 2024 r., Międzynarodowe Centrum Kongresowe, Katowice.