Fundusze Europejskie
dla Śląskiego 2021-2027

Myśląc o dziedzictwie zdarza nam się zawężać to pojęcie do zamkniętych w przeszłości symboli, upchanych w muzealnych gablotach. Słysząc to hasło wyświetla nam się obraz stroju ludowego, albo ornamentów charakterystycznych dla jakiegoś regionu, być może jakieś kulinaria. Bardziej sięgamy myślami do przeszłości, niż widzimy rolę dziedzictwa w przyszłości. Wydaje się, że to bardziej coś co odchodzi, czy coś co trzeba chronić, niż coś co mogłoby budować silną i innowacyjną gospodarkę. Tymczasem pojęcie to jest znacznie szersze. Bo są to wszystkie te wartości, zwyczaje, przekonania, które łączą daną grupę i są zasobem danej społeczności, albo człowieka. Jeżeli pozwolimy sobie na rozszerzenie pojęcia dziedzictwa, to zobaczymy, że są nim zarówno piłka nożna w Brazylii, zwyczaj picia herbaty w Turcji, charakterystyczne ciasteczka na Śląsku cieszyńskim. Ale także specyficzne doświadczenia zawodowe ludzi, którzy pracowali w przemyśle, czy górnictwie. To ogrom umiejętności, wiedzy, które może pomóc w transformacji, a które bardzo często są pomijane.

Szerokie spojrzenie na dziedzictwo pozwala nam zobaczyć je jako na świetny punkt wyjścia w procesach transformacji. Szukanie tego co już jest w danych społecznościach i ludziach to łatwiejsza droga do tego, by budować rozwiązania przyszłości. Pamiętajmy, że transformacja jest procesem w którym przekształcamy, a nie tworzymy czegoś od nowa. Żeby przetwarzać musimy wiedzieć co w ogóle mamy do dyspozycji i z czym możemy pracować.

Przykład Stowarzyszenia Serfenta, które podeszło do tematu dziedzictwa z zupełnie innej perspektywy, pokazuje że jest to obszar, który ma potężną rolę i moc transformacji.

Jak pokazuje case cieszyńskiego Stowarzyszenia Serfenta dziedzictwo może realnie wpływać na zmiany społeczne, rozwój gospodarczy miast i regionów. Aktywna praca z dziedzictwem, czyli z zasobami może transformować jednostki i przynosić istotne zmiany społeczne. Specjalizujące się przez wiele lat w rzemiośle plecionkarskim zbudowało model biznesowy, który redefiniuje rolę rzemiosła (i tym samym dziedzictwa) we współczesnym świecie. Odchodzi od ochrony, a zaczyna zajmować się tym, co i jak możemy wydobyć, aby służyło współczesnym ludziom. Nie skupia się na tym, żeby “mrozić” przeszłość, tylko jak ona może pracować dla przyszłości. Efektem wieloletnich badań i działań Serfenty jest model w którym całkowicie odchodzi się od produktu jako efektu pracy rzemieślniczej, a zaczyna się skupiać na doświadczeniu. Współczesny człowiek potrzebuje mantrycznego charakteru rzemiosła plecionkarskiego, kontaktu z naturalnymi materiałami i sprawczości jaką ono daje, do tego, aby móc odprężyć się psychicznie i zadbać o swoje zdrowie. To potrzeba zdrowia psychicznego jest znacząco bardziej istotna niż posiadanie kolejnego przedmiotu. Doszliśmy do takiego momentu w którym większość z nas nie potrzebuje następnego przedmiotu przechowującego rzeczy, a taka była podstawowa funkcja efektów pracy plecionkarskich. Natomiast bardzo potrzebujemy czegoś co wyrówna nasz układ nerwowy i pomoże się nam uspokoić w tych niepewnych czasach. Według badań Serfenty uczestnicy doświadczenia wyplatania zmieniają swoje życiorysy, zyskują poczucie sprawczości, zmieniają przekonania o samych sobie, a także zyskują przestrzeń do eksperymentowania. Każdy z tych aspektów jest niezwykle wartościowym dla współczesnej gospodarki, dla komfortu życia i dla poczucia przynależności.

Projekt modelu biznesowego autorstwa Serfenty w składzie Łucja Cieślar, Paulina Adamska i Urszula Szwed był jedynym polskim finalistą konkursu New European Bauhaus w 2023 roku.

Ten projekt rzuca zupełnie inne spojrzenie na ideę New European Bauhaus, która kojarzy się znacznie bardziej z rozwiązaniami infrastrukturalnymi niż z transformacją na poziomie ludzkim. A to ten wymiar trasnformacji jest kluczowy w idei NEB. Nie chodzi o stawianie budynków z zielonymi dachami, chodzi o głęboki namysł nad tym jakiej przyszłości chcemy dla społeczeństw w których żyjemy. Warto zastanowić się nad tym jakiej zmiany, dla kogo i po co właściwie miałaby się ona wydarzyć. Jak możemy pracować na zasobach, które już mamy. Największym wyzwaniem New European Bauhaus jest to, że trudno w nim o projekty typu kopiuj - wklej. Sięganie do lokalności jest immanentną częścią tej idei.

Dużo łatwiej nam śledzić mapy trendów, oglądać się na innych, niż sięgać do zasobów, które mamy blisko siebie. Często to co bliskie wydaje nam się mniej atrakcyjne. Szkoda, bo  bardzo wiele można zbudować na zasobach, które w danym miejscu są. Jest wiele historii w których w procesach transformacji zapomniano o ludziach i tożsamości, w efekcie czego tworzone są rozwiązania do których ludzie nie chcą dołączać. Puste budynki, albo miasta duchy w których ktoś przebywa i śpi, ale w nich nie żyje. I budynki mogą być bardzo piękne i nawet zeroemisyjne, ale jeżeli zapomnimy o czymś co może ludzi przyciągać i spajać, to będą to rozwiązania puste.

Każde dziedzictwo niesie za sobą mądrość, wiedzę, know-how które można przetworzyć i wykorzystać. Pozwala to na tworzenie rozwiązań właściwych dla danego regionu, przez co też charakterystycznych i wyróżniających.

Konkurowanie o mieszkańców i turystów to jedno z podstawowych wyzwań transformacji. Ludzie muszą mieć pracę, miejsce do życia, przestrzeń w której będą chcieli funkcjonować. Myślenie w kategoriach przynależności do danego miejsca, jakiejkolwiek jego tożsamości to istotne aspekty nowej rzeczywistości. Doskonałym narzędziem do świata w którym jest na to miejsce jest dziedzictwo.

Stowarzyszenie Serfenta od 16 lat działa w zakresie nowoczesnego i biznesowego podejścia do pracy z rzemiosłem plecionkarskim. Zaprojektowałyśmy autorski Model Biznesowy „Innowacyjny Model Rewitalizacji Rzemiosła”, dzięki któremu zarabiamy na nasze działania. Udostępniamy, upowszechniamy i zarządzamy wiedzą o dziedzictwie plecionkarskim. Organizujemy warsztaty i wydarzenia merytoryczne, prowadzimy wykłady o styku antropologii kulturowej, rzemiosła i rynku; umożliwiamy doświadczenie rzemiosła każdemu. Uczymy tych, którzy przekazują wiedzę i umiejętności innym. Jesteśmy jedną z trzech polskich organizacji akredytowanych przez UNESCO. Otrzymałyśmy nagrodę EUROPA NOSTRA 2024 w kategorii edukacja, która jest nazywana Oskarem dziedzictwa kultury. Zdobyłyśmy też międzynarodową nagrodę w Korei Południowej JIAPICH 2022 za promocję niematerialnego dziedzictwa kultury z silnym fokusem na zrównoważony biznes. Jesteśmy finalistkami nagrody New European Bauhaus 2023 za projekt Innovation Model of Craft Revitalisation.

Urszula Szwed
Współautorka – razem z zespołem – Stowarzyszenia Serfenta – projektu rewitalizacji rzemiosła, jedynego polskiego finalisty NEB 2023.
Żyje w przekonaniu i poczuciu, że Śląsk Cieszyński jest najpiękniejszy na świecie.

Uczestniczka konferencji "Nowy Europejski Bauhaus", 21 listopada 2024 r., Międzynarodowe Centrum Kongresowe, Katowice.